Adananin KurtuluŞu

Mondros Ateşkes Antlaşmasının yedinci ve onuncu maddelerine dayanılarak
işgal edilmeye başlanan Adana ve çevresi birçok tarihi olaylara tanık
olmuştur. Hürriyetine düşkün olan Adanalılar bu işgale karşı koymak
için örgütlenmeye çalışmışlardır. Kendi çabalarıyla başlayan hareket,
******'ün önderliğindeki Kurtuluş Savaşı'nın bir parçası olarak devam
etmiş ve başarı kazanılmıştır. ****** Kurtuluş Savaşı kazanıldıktan
sonra bazı şehirlerin düşüncelerinin oluşumuna etkisini bu şehirlere
yaptığı gezilerde dile getirmiştir, işte Adana'mız da bu şehirlerden
birisidir.

Mustafa Kemal ****** 31 Ekim 1918 Mondros Ateşkes Antlaşması'nın
imzalanmasından, ölümüne kadar geçen sürede dokuz kez Adana'ya
gelmiştir. Bu ziyaretlerin ikisi Kurtuluş Savaşı içerisinde yer alır.
Yedi ziyareti ise zaferin kazanılmasından sonra gerçekleşmiştir. Süre
açısından değerlendirirsek bu gelişlerin bazıları uzun sürmüş, bazıları
ise günü birlik ziyaretler olmuştur.

Mustafa Kemal Paşa, I. Dünya Savaşı sonunda imzalanan Mondros Ateşkes
Anlaşması'nda yer alan "Alman ve Avusturya uyruklu subayların Osmanlı
Devleti sınırları dışına çıkarılması" maddesi üzerine Yıldırım Orduları
Grubu Komutanlığı'na tayin edilmiş ve 31 Ekim 1918 tarihinde Adana'ya
gelerek bu görevi Liman Von Sanders'ten teslim almıştır1.

Mustafa Kemal Paşa Adana'da Yıldırım Orduları görevini devraldıktan
sonra yurdun düşman askerleri tarafından işgal edildiğini görerek
durumu İstanbul Hükümetine bildirmiştir. Bu arada Adanalıların düşman
işgaline karşı koyma çalışmalarını görmüş ve bu durum kendisinde
vatanın ve milletin kurtuluşu için çalışması, bir şeyler yapması
gerektiği fikrini oluşturmuştur.

Kurtuluş Savaşı'nın askeri başarılarından sonra ilk defa Adana'ya
geldiğinde bu duygusunu Adanalılar ile paylaşmış ve bağımsızlık
hareketi için ilk düşüncenin Adana'da bulunduğu günlerde oluştuğunu şu
sözlerle ifade etmiştir: "Acı günlere ait olmakla beraber, bu memlekete
ait kıymetli bir hatırayı yâd etmek isterim. Efendiler, bende bu
vekayiin ilk hiss-i teşebbüsü, bu memlekette, bu güzel Adana'da vücud
bulmuştur. Suriye felaketini müteakip Yıldırım Orduları Grubu
Kumandanlığı ile buraya gelmiştim. O zaman memleket ve milletin nasıl
bir âtiye sürüklenmekte olduğunu görmüştüm ve buna mümanaat için derhal
teşebbüsâtta bulunmuştum. Fakat o zaman için bu teşebbüsümü müsmir
kılmak mümkün olamadı"2. Bu konuşması ile Mustafa Kemal Paşa Adana'nm
Kurtuluş Savaşı başlangıcında en önemli kararın verildiği zamanla
ilgili önemli bir bağı olduğunu anlatmaya çalışmıştır.

Görülüyor ki, Kurtuluş Savaşı'nın fikrî evresi Ada-na'da başlamıştır.
Mustafa Kemal Paşa Adana'ya gelişlerinin bir çoğunda bu mukaddes günü
daima yad etmiştir. O günlerin heyecanını tekrar tekrar yaşamıştır.

Mustafa Kemal Paşa Kurtuluş Savaşı içerisinde 5 Ağustos 1920 tarihinde
Pozantı'ya gelerek Pozantı Kongresi'nin yapılmasını sağlamıştır.

5 Ağustos 1920'de Mustafa Kemal Paşa'nın Pozantı'ya gelişini Yeni Adana şu haberle okuyucularına duyurmaktadır:

****** 16 Mart 1923 günü Adana Lisesi önünde liseli gençlerin
Cumhuriyete bağlılık andını ayakta dinliyor. Sağında "Milli Şair"
Mehmet Emin Yurdakul (H.A.).
"Muvasalat ve Avdet "Refakatlerinde mebuslardan mürekkeb bir heyetle
vilâyetimize teşrif buyuran Büyük Millet Meclisi Reis-i Muhteremi
Mustafa Kemal Paşa Hazretleri bugün badezzevâl avdet buyurmuşlardır.
Resm-i teşrifte Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Kilikya Heyet-i Merke-ziyesi
ile vilâyetimiz eşraf ve mütehayyizânı ve büyük bir kalabalık hazır
bulunmuşlardır."3

Kurtuluş Savaşının askeri zaferleri siyasi başarılar getirdiği dönemde
Mustafa Kemal Paşa 15 Mart 1923 günü, düşmandan temizlenmiş,
bağımsızlığına kavuşmuş Adanalılar ile birlikte olmuştur. Adanalılar
Mustafa Kemal Paşa'yı büyük bir sevgiyle, coşkuyla karşılamışlardı. Bu
sevgi selinden etkilenen Mustafa Kemal Paşa kendisini karşılamaya
gelenler arasında ellerinde Antakya ve İskenderun yazan iki genç kızın
Hatay konusunu gündeme getiren konuşmalarından etkilenerek "Türk'ün
asırlarca yaşadığı bir öz yurt yabancıların elinde kalamaz" diyerek
Hatay'ın bir gün mutlaka Misak-ı Milli sınırları içerisinde olacağına
olan inancını yine Adana'da ilk kez dile getirmiştir4. Bu gezinin bir
başka yönü de kısa zaman önce Latife Hanımla evlenmiş olan Mustafa
Kemal Paşa'nın eşiyle yaptığı ilk gezilerden biri olmasıdır.

******'ün 1923 ve 1925 yıllarındaki Adana seyahatleri sırasında kaldığı ev daha sonra ****** Müzesi haline dönüştürülmüştür.

15 Mart 1923'teki bu seyahati sırasında Mustafa Kemal Paşa Adana Türk
Ocağını da ziyaret etmiştir. Mustafa Kemal ve eşi Latife Hanım Adana
Türk Ocağı Hatıra Defterine o günkü duygularını yazmışlardır5.

Mustafa Kemal Paşa Türk Ocağı'nda Adanalı gençlere gerçek zafere
ulaşmak için daha çok çalışmaları gerektiğini belirtmiş ve hedeflerini
şu sözlerle göstermiştir: "Hakiki zafer, muharebe meydanlarında
muvaffak olmak değil, asıl zafer muvaffakiyetlerin me-nâibini
kuvvetlendirmek, milleti yükseltmektir. Memleketimiz baştan nihayete
kadar hazinelerle doludur. Biz o hazineler üstünde aç kalmış insanlar
gibiyiz hepimiz bütün bu hazineleri meydana çıkarmak ve servet ve
refahımızın menâibini bulmak vazifesi ile mükellefiz. Bu vezâifm
suhuletle ifa edileceğini kabul etmek doğru değildir. Eminim ki gençler
yalnız nazariyatla meşgul değillerdir. Sanatın, ziraatin ticaretin ne
olduğunu anlayan ve bunları fiilen tatbik eden gençlerdir."6

Adana Belediyesi'nin verdiği akşam yemeğinde yaptığı konuşmasında ise,
Türk toplumunun kazandığı zaferlerin bitmediğini, düşmanlarımızı ancak
çağdaşlaşarak yenebileceğimizi anlatan şu sözleri kullanmıştır:
"Düşmanlarımızın asırlardan beri milletimiz hakkındaki düşünce ve
amaçlarını son zaferimizle silip atabildiğimizi sanmamalıyız. Biz
milletimiz hakkındaki onların duygularını yalnız askeri zaferlerle
değil çağdaş ilerlemeyi benimsemek suretiyle ve bugünkü uygarlığın
gerektirdiği bütün girişimleri yaparak, onların bilim seviyelerine
ulaşarak sağlayacağız."7 Mustafa Kemal Adana'da bulunduğu iki gün
süresince Tümen Komutanlığı'nı, Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'ni,
Hastahane'yi, Ulucami'i, Sanayi Mekte-bi'ni ziyaret etmiş, Öğretmenler
Derneği'nin düzenlediği gösterileri izlemiş ve daha sonra da Adana
çiftçileri ile sohbette bulunmuştur8.

******, Adana çiftçileri ile yaptığı konuşmada "Diyebilirim ki
hayatımda yaşadığım en yüce, en sade, en mesut ve samimi gece bu
gecedir. Çünkü bu gece çok derin hizmetlerle, sevgilerle bağlı
bulunduğumuz milletimizin büyük çoğunluğunu oluşturan çiftçilerimizle
bir sofrada bulunuyorum. Bu sofrada onların emekleriyle meydana gelmiş
ekmeği onlarla beraber yiyoruz"9 sözleri ile çiftçilerimize verdiği
değeri ortaya koymuştur. Ayrıca bugün bu topraklarda ve dünyada var
oluşumuzu çiftçi olmamıza bağlayan şu sözleri ilgi çekicidir:
"Milletimiz çok büyük acılar, mağlubiyetler, facialar görmüştür. Bütün
olanlardan sonra yine bu topraklarda bulunuyorsa bunun temel sebebi
şundandır: Çünkü Türk çiftçisi bir eliyle kılıcını kullanırken diğer
elindeki sabanla topraktan ayrılmadı. Eğer milletimizin büyük
ekseriyeti çiftçi olmasaydı, biz bugün dünya yüzünde
bulunmayacaktık."10 Mustafa Kemal Paşa buradaki konuşmasını çok anlamlı
bir cümle ile bitirmiştir: "Muhterem çiftçiler, sizler hepimizin b ab
asısınız, hepimizin efendi-mizsiniz."11

Mustafa Kemal Paşa, Esnaf Cemiyetleri Birliğinin Adana Türk Ocağı'nda
verdiği çay ziyafetinde yaptığı konuşmada ise sanatın millet
hayatındaki rolünü şu sözlerle dile getirmiştir: "Bir milleti yaşatmak
için bir takım temeller lazımdır ve bilirsiniz ki, bu temellerin en
mühimlerinden biri sanattır. Bir millet, sanattan ve sanatkârdan
mahrumsa tam bir hayata malik olamaz. Böyle bir millet, bir ayağı topal
bir kolu çolak, sakat ve hastalıklı kimse gibidir. Hatta kastettiği
manâyı bu sözle ifadeye kâfi değildir. Sanatsız kalan bir milletin
hayat damarlarından biri kopmuş olur."12 Mustafa Kemal Paşa 17 Mart
1923 sabahı Adana'dan Mersin'e hareket etmiştir.

Adana Belediyesi 5 Ocak 1925, Adana'nın Kurtuluş Bayramı törenine
Mustafa Kemal Paşa'yı davet eder. Bu tören sırasında Mustafa Kemal
Paşa'ya hemşehrilik belgesi verilmesi düşünülmüş ve hemşehrilik
mazbatası hazırlanmıştır. Mustafa Kemal Paşa işlerinin yoğunluğundan
Adana'ya ancak 13 Ocak 1925 günü gelebilmiştir. Bu seyahatinde Mustafa
Kemal Paşa'nın yanında yine eşi Latife Hanım da bulunmuştur. Bu ziyaret
günübirlik bir ziyaret olmuş ve Mustafa Kemal Adana'dan Dörtyol'a
gitmiştir. Ancak 17 Ocak 1925 günü Dörtyol'dan dönüşte tekrar Adana'ya
uğramış ve bu kez üç gün Adana'da kalmıştır. Bugünlerde yaptığı
incelemeler eğitim ve tarım konularını kapsamaktadır13. Ziraat
Mektebi'nde söylediği şu sözler geçen süre içinde Adana'daki
gelişmelerden memnun olduğunu göstermektedir: "Bana değerli ve yararlı
saatler geçirttiğiniz için teşekkür ederim. Bölgenizin iyi bir tarım
memleketi olduğu herkesçe malumdur. Tarımda ekonomik ve modern
usullerin uygulandığını yakından gördüğüm için sevinçliyim. Benim size
önereceklerim şunlardır: Çalışmalarmızı mükâfatlandırmak istiyorsanız
zamanlarınızı boş geçirmeyiniz. İyi bir çiftçi, çağdaş ilerlemeyi bilen
bir ziraatçi olmalısınız. Bu alanda sağlam adımlarla ilerlemelisiniz"14.

Mustafa Kemal Paşa daha sonra Erkek Lisesi'ni, Kız ve Erkek Öğretmen
Okullarını ve Cumhuriyet Halk Partisi Merkezini ziyaret etmiştir. Bu
ziyaretlerin kendisinde olumlu izler bıraktığını ayrılırken şu sözlerle
ifade etmiştir: "Adana'yı çok iyi buldum. Burada artık irticaın, kara
kuvvetin yeri yoktur. Adananın temiz ve lekesiz halkı iyi ile kötüyü
seçmekten aciz değillerdir."15 Mustafa Kemal Paşa 20 Ocak 1925 sabahı
Adana'dan Tarsus'a hareket etmiştir.

Mustafa Kemal Paşa'nın Adana'ya günü birlik ziyaretlerinden biri de 16
Mayıs 1926 günü gerçekleşmiştir. Bu bir günlük ziyarette Vilayeti,
Belediyeyi, Halk Partisini ve Türk Ocağını ziyaret ederek akşam geç
saatte Dörtyol'a hareket etmiştir. Bir gün sonra dönüşte Adana
İstasyonu'nda çok kısa bir süre kalıp Ankara'ya dönmüştür16.

Mustafa Kemal Paşa 15 Şubat 1931 tarihinde Adana'ya gelmiş ve 18 Şubat
1931 günü Adana'dan ayrılmıştır. Bu ziyareti sırasında bölgenin
ekonomik durumu demokraside fert hürriyeti ve sınırlan, milletin ne
anlama geldiği ve milliyet için dilin önemini anlatan uzun bir konuşma
yapmıştır. Milliyetçilik ve dil konusunda söylediği şu sözleri hiçbir
zaman unutmamak gerekir: "Milliyetin çok belirgin niteliklerinden biri
dildir. Türk milletindenim diyen insan, her şeyden evvel ve mutlaka
Türkçe konuşmalıdır. Türkçe konuşmayan bir insan Türk kültürüne,
topluluğuna bağlılığını iddia ederse buna inanmak doğru olmaz"17.
Mustafa Kemal Paşa özellikle bu konuşmasında Türkçe'nin kullanımı
konusunda üzerine düşeni yapmadığı için Adana Türk Ocağı'nı
eleştirmiştir. Ayrıca hürriyet kelimesinin ne anlama geldiğini anlatan
şu sözleri anlamlıdır: "Vatandaşlar bilmelidir ki; vicdan ve fikir
hürriyeti vardır. Fakat nihayet bunlar sınırsız değildir. Ferdi
hürriyet karşısında fertlerin vücuda getirdiği toplumun kurduğu
dayandığı bir devlet devletin de yönetimi ve hakimiyeti vardır.
Fertlerin hürriyetini korumakla görevli olan insanların, öte yandan
devletin de irade ve hakimiyetinin felce uğramamasına çok dikkat etmesi
gerekir. Fertlerin hürriyeti devletin hakimiyeti ve iradesinin kuvvetli
olmasına bağlıdır. Devlet iradesi felce uğrarsa, fertlerin hürriyetini
muhafaza edecek hiçbir kuvvet ve vasıta kalmaz. Bu itibarla hürriyeti,
yalnız tek taraflı değil her iki taraflı düşünmek gerekir.

Ferdi hürriyetler kutsaldır. Bunun korunması için, daima çalışılır.
Fakat bu çabada devletin gücü, otoritesi hiçe sayılırsa buna sebep
olanların başka devletin otoritesi altına girmek zilletine
düşeceklerini, yabancı bir devlet otoritesinin esaret zincirlerini
kendi elleriyle, boyunlarına takmaya mecbur kalacaklarını hatırdan
çıkarmamak lazımdır,"18

Mustafa Kemal Paşa bu ziyaretinde Adana'ya ilk gelişinde Hatay konusunu
gündeme getiren iki genç kızı hatırlamış ve Hatay'ın bir gün mutlaka
ait olduğu Türkiye Cumhuriyetine dahil olacağına olan inancını bir kez
daha yinelemiştir.

Mustafa Kemal Paşa iki yıl sonra 25 Ocak 1933 günü Adana'ya gelmiş
ancak şehre inmeden Gazian-tep'e geçmiş, dönüşte 28 Ocak 1933 günü
Adana'yı ziyaret etmiştir. Bu ziyareti sırasında Cumhuriyet Halk
Partisi Merkezinde yaptığı konuşmada Türk dilinin zenginliği ve
yayılmasının önemi, Çukurova'da sanayinin geliştirilmesi özellikle
tekstil fabrikalarının kurulması, Çukurova'nın sulanması konularına
değinmiştir. Cumhuriyet Halk Partisi Merkezinde yaptığı konuşmada Türk
dilinin Adana'da yayılması direktifini bir kez daha tekrarlamıştır19.

Mustafa Kemal Paşa 19 Kasım 1937 tarihinde Adana'ya dönemin başbakanı
Celal Bayar, bakanlar ve milletvekillerinden oluşan bir heyetle
birlikte gelmiştir.

Bu gezisinde ilk uğradığı yer ****** Parkı olmuştur. Parktaki
heykelinin arkasında yer alan "Bende bu vakayiin ilk hiss-i teşebbüsü,
bu memlekette, bu güzel Adana'da vücut bulmuştur." cümlesi onu
hatıralarına götürmüştür. Ve Mustafa Kemal Paşa, heykelinin önünde
fotoğrafçılara poz vermiştir. Mustafa Kemal Paşa 'nm bu ziyareti iki
saat sürmüş ve aynı gün Mersin'e hareket etmiştir.

Mustafa Kemal Paşa son kez 24 Mayıs 1938 tarihinde Adana'ya gelmiştir.
Bu tarih onun hastalığının ortaya çıktığı döneme rastlamaktadır. Bu
gezisinde ****** Parkı'ndaki heykelini otomobilin içinden seyretmiş ve
Adana'yı gündüz gözüyle bir kere daha görmek istediğini belirtmiştir.
Bu ziyaret ile Mustafa Kemal ******, Hatay'ın Türkiye'ye katılımı
konusundaki kararının netliğini tekrar dile getirmiştir. Bu toprakların
Türkiye için önemini vurgulamıştır. Hataylılara her zaman şartlar ne
olursa olsun yanlarında olduğunu hissettirmiştir.20

Mustafa Kemal ******'ün Adana ziyaretleri incelendiğinde bu gezilerin
Türk Milleti ile bir bütünleşme, geçmişte yaşanan anıları paylaşma ve
Türk inkılabının gerçekleşmesini sağlamada ortak hareket etme, onay
alma durumu olduğu ortaya çıkmaktadır. Mustafa Kemal ****** özellikle
Adana'ya Mondros'tan sonra geldiği ve on bir gün kaldığı günlerin
önemini hiçbir zaman unutmamıştır. Kurtuluş Sava-şı'm yapma, yeni bir
devlet ve milletin doğuşunu hazırlama enerjisini bu şehirde bulunduğu
sırada hissettiğini daha sonraki yıllarda Adanalılara anlatmıştır.
Ziyaretleri sırasında özellikle 1923-1927 yıllarında tarımla ilgili çok
önemli değişikliklerin yapıldığı, desteğin verildiği bu dönemde
Çukurova çiftçisinin yanında yer aldığını ve onlardan gurur duyduğunu
söylemiştir. Sanatkârların, esnafın millet için önemini yine bu şehre
yaptığı gezilerde dile getirmiştir.

1929 yılında dünyada yaşanan kuraklık, doğal olarak Türkiye'yi de
etkilemiştir. Çukurova'nın ekonomik durumunu bizzat vatandaşlardan
dinlemeyi tercih etmiş, 1931 yılında bu şehre ziyarette bulunmuş ve
Çukurova'nın sulanması fikrini de yine bu şehirde dile getirmiştir.

Millet olma unsurları arasında saydığı, önem verdiği dil ve tarih
birliğinin önemini Adana'ya yaptığı gezilerde dile getirmiştir.

Çukurova bölgesinin sanayileşmesi konusunda yine ilk fikirleri Adana'ya
yaptığı ziyaretlerde dile getiren Mustafa Kemal ****** demokraside
kişi hürriyetinin ne olduğunu yine Adana'da yaptığı konuşmalarda net
bir biçimde ortaya koymuştur.

Adana'ya her gelişinde Hatay meselesini Lozan'da halledememenin
burukluğunu yaşamış ama hiçbir zaman ümidini yitirmediğini de belirtmiş
"Kırk asırlık bir yurt köşesi, düşman elinde esir kalamaz" sözleri ile
sonucu açıklamıştır.